Văn học thiếu nhi hôm nay (lê phương liên)

[chimcanhcut]

Văn học thiếu nhi hôm nay

Tôi xin được mở đầu bài viết này bằng những thông tin nóng hổi từ phong trào sáng tác của thiếu nhi mùa hè 2011. Năm nay, lần đầu tiên Giải thưởng “Cây bút Tuổi hồng” của Trung ương Đoàn TNCS Hồ Chí Minh do Hội đồng Trung ương Đội TNTP Hồ Chí Minh và Báo Thiếu niên tiền phong phối hợp thực hiện đã được tổ chức trao giải, cũng năm 2011 này cuộc thi “Em tập viết văn làm thơ” lần thứ II do Cung thiếu nhi Hà Nội cũng vừa kết thúc thành công.

Được tham gia đọc các bài viết của các em trong hai cuộc chung khảo tôi bỗng hiểu thêm về trẻ em hôm nay. Hóa ra hiện nay không phải tất cả trẻ em đều thờ ơ với văn học. Vẫn có không ít các em thích được sáng tác văn thơ, có nhiều em còn đam mê viết đến cả trăm bài được đăng báo như em Đỗ Tú Cường (TP Hồ Chí Minh), nhiều em là cộng tác viên thường xuyên của Báo Nhi đồng như em Nguyễn Đan Thi (Hà Nội), có em mới 13 tuổi đã cầm bút viết thử vài chương tiểu thuyết…

Những bài viết nổi bật nhất của trẻ em hôm nay lại là những bài viết về tình cảm gia đình.Trong cuộc sống ở thế kỷ XXI, những tiện nghi hiện đại đã thâm nhập và chi phối sinh hoạt của từng gia đình, công cuộc “đô thị hóa” đã làm co hẹp nông thôn, làng quê thân thương ngàn đời với các gia đình Việt Nam.Trong nhịp sống gấp gáp của xã hội mối liên hệ tình cảm gia đình đã trở nên mong manh trong làn sóng lối sống vô cảm ích kỷ càng ngày càng nhiễm vào tâm hồn thơ trẻ. Cuộc sống sum vầy ông bà, con cháu càng ngày càng xa, càng nhạt… Chính vì thế sự xuất hiện dồn dập những bài văn về Người ông nội của tôi (Phạm Bảo Ngọc- Hà Nội), Ông ngoại con (Thiều Ngọc Trâm- Hà Nội), bài thơ Ông em (Đỗ Hoàng Quân- Hà Nội)… là sự thể hiện nỗi niềm khát khao của trẻ em hiện nay. Hình ảnh “người ông” của các em nhỏ hôm nay là hình ảnh người ông cựu chiến binh, là anh bộ đội của ngày xưa. Hình ảnh người ông dậy sớm tập thể dục, ông kể chuyện chiến đấu ngày xưa, ông yêu vườn cây và dặn dò cháu giữ lấy vườn cây, ông “dấm” quả hồng xiêm cho cháu, ông tiết kiệm và giản dị giữ gìn từ cái mũ cũ đến thích các món ăn quê nhà… Tất cả những chi tiết đời thường ấy đã trở thành quý giá, trở thành vô giá trong đà phát triển ào ạt của cuộc sống hiện đại khiến người với người nói năng, ứng xử với nhau trong quan hệ hàng hóa, mua bán, khiến tình người thành “lạnh giá như đồng”…Trẻ thơ cần tình cảm biết bao, các em cần tình người trong từng cử chỉ, ánh mắt, lời nói ấm áp… có lẽ vì thế hình ảnh người già đã được các em khắc đậm trong tâm trí và hiện ra rõ mồn một trong văn thơ của các em. Phải chăng “người già” đang giữ lại bản sắc tình cảm Việt muôn đời trong tâm hồn trẻ thơ hôm nay.

Các tác giả nhỏ tuổi hôm nay có vốn đọc phong phú và đa dạng hơn các thế hệ cầm bút trước đây. Tiến sĩ Nguyễn Thụy Anh và tôi cũng đã thử hỏi ý kiến các em tham gia Trại sáng tác của Trung ương Đoàn và của Cung thiếu nhi Hà Nội về “Nhân vật nào em yêu thích nhất?”. Kết quả thu được thật phong phú: Từ Doraemon (Nhật Bản) đến Nhật ký Đặng Thùy Trâm, từ Dế mèn phiêu lưu ký (Tô Hoài) đến Pipi tất dài (Thụy Điển), từ bé Remi trong Không gia đình (Pháp) đến Kínhvạn hoa (Nguyễn Nhật Ánh), từ Truyện cổ Andersen (Đan Mạch) đến Harry Potter (Anh)…

Chính vì có vốn đọc phong phú: vừa cổ điển vừa hiện đại, vừa hiện thực vừa giả tưởng, vừa rung động chan chứa với lòng yêu nước lại vừa mở rộng sự cảm thông với trẻ em trên thế giới nên cách viết của các em bây giờ đã thể hiện một cách nhìn thẳng vào bản thân mình với tất cả phần hay, dở, sáng, tối…Ở đây tôi muốn nói sâu thêm về truyện ngắn Những chiếc kẹo trong đêm mưa của em Huỳnh Mỹ Hiếu Kiên (Hà Nội). Đây là một truyện ngắn có nhân vật chính không phải là “người già” mà là một câu bé và em trai nhỏ của cậu ta. Cậu bé (nhân vật chính) khi mở đầu câu chuyện ở tình huống mẹ đẻ thêm em bé, như vậy tình cảm của em đã bị chia sẻ .Cậu bé (nhân vật chính) đã thể hiện một tâm trạng ích kỷ, bực dọc, ghen ghét với em ruột mỗi khi em tỏ ra “đáng yêu” và được người lớn yêu chiều hơn mình.Tác giả nhỏ tuổi này đã chân thành giãi bày tâm lý bản năng tự nhiên của trẻ nhỏ. Chính sự chân thành đó đã khiến cho đoạn kết của câu chuyện thật cảm động , đầy sức thuyết phục. Việc chia sẻ cái kẹo của em bé rất ngây thơ trong đêm mưa với người anh đã làm cho người đọc thêm tin yêu rằng dù xã hội có hiện đại đến đâu tình em anh ruột, tình huyết thống vẫn bền chặt, vẫn gắn bó, vẫn là vĩnh viễn trong tình người Việt Nam.

Các em thiếu nhi hiện nay đã tìm được cách thể hiện tình cảm, tâm hồn mình bằng những bài văn xuôi,nhưng các em đang gặp khó khăn với việc thử tập làm thơ.

Trong đời sống tình cảm gia đình, các em thiếu nhi thời hiện đại đã bị thiếu hụt vốn sống văn hóa dân gian. Các em đang thiếu những lời ru mộc mạc, thiếu những câu hát đồng dao, những câu tục ngữ “cửa miệng” của những người thân trong gia đình. Nếu thiếu đi cái nôi văn hóa dân gian thì làm sao những bài thơ hai chữ, ba chữ, bốn chữ , năm chữ hồn nhiên kỳ diệu của tuổi thơ Trần Đăng Khoa, của nhà thơ Phan Thị Thanh Nhàn, của các nhà thơ Định Hải, Võ Quảng, Phạm Hổ… lại có thể xuất thần ra đời và sống mãi trong đời sống tâm hồn các thế hệ?

Là những người đã sống nhiều năm trong phong trào Văn học thiếu nhi, chúng tôi luôn tự hiểu rằng việc tổ chức ra các cuộc thi sáng tác thiếu nhi chưa hẳn là để phát hiện một tác giả nào. Các em tập viết văn làm thơ hôm nay có lẽ chưa phải là việc các em đến với một “nghề”. Các em viết để tâm hồn mình đẹp hơn, chân thật hơn và thiện tâm hơn.

Việc đọc các sáng tác của trẻ em lại việc rất có ích với người lớn, trước hết là với các bậc cha mẹ, để hiểu con mình hơn, với các nhà văn,là để hiểu đối tượng mà mình đang hướng đến. Và, với các nhà nghiên cứu là để “bắt mạch” được “nhịp tim non nớt” của thời đại mà mình đang sống.

Ngay từ khi bắt đầu có phong trào văn học thiếu nhi ở Việt Nam, các nhà văn đi tiên phong như Tô Hoài, Nguyễn Huy Tưởng, Võ Quảng, Phạm Hổ, Đoàn Giỏi, Vũ Tú Nam... cùng các nhà lý luận Văn học thiếu nhi như Vũ Ngọc Bình, Văn Hồng, Vân Thanh…đều rất coi trọng sứ mệnh của văn học thiếu nhi. Đó là văn học nhằm để bồi dưỡng nhân cách, xây dựng tâm hồn tình cảm trong sáng lành mạnh cho trẻ em. Nói một cách rõ ràng hơn, văn học thiếu nhi thời kỳ mở đầu rất coi trọng tính giáo dục. Ta còn nhớ có nhiều năm tháng Nhà xuất bản Kim Đồng chủ yếu là in các loại sách “Người tốt việc tốt”, “người thực việc thực”, được gọi chung là tủ sách Việc nhỏ nghĩa lớn. Loại sách đáng quý này đã góp phần xây dựng nhân cách cho cả một thế hệ “Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước”. Cũng trong dòng sách này đã có những tác giả đi sâu hơn vào tâm lý tuổi học trò, giãi bày được tâm tư tình cảm của lứa tuổi nhạy cảm này trong một cảm hứng lãng mạn. Những cuốn sách như vậy đã có sức sống với thời gian. Sức mạnh nghệ thuật của Nhật ký Đặng Thùy Trâm chính là chất lửa chân thành của thời đại lịch sử ấy.

Tuy nhiên, khi không khí xã hội thay đổi, những hình ảnh “Đạo đức giả” đập vào ánh mắt và tâm hồn trẻ thơ,việc trình bày các nhân cách tốt theo kiểu sáo mòn,khiên cưỡng. giả tạo, lặp đi lặp lại những bài học khuôn sáo đã mất đi sự thiêng liêng, khiến bạn đọc chán ngán,và văn học thiếu nhi đã chững lại .

Tính giải trí của văn học thiếu nhi đã bắt đầu được chú ý trong thời kỳ Đổi mới. Việc du nhập ồ ạt các tác phẩm dịch khiến “hàng ngoại”, đặc biệt là truyện tranh- một sản phẩm sách của thời đại nghe nhìn- chiếm lĩnh thị trường sách trẻ em. Việc trẻ em được “mở cửa” đọc nhiều và rộng như vậy là một xu hướng tất yếu trong công cuộc phát triển của đất nước. Có những bộ truyện tranh có ý nghĩa bồi duỡng nhân cách cho trẻ em rất thú vị và hấp dẫn như Doraemon (Nhật Bản). Tuy nhiên sức tuởng tuợng và sự thăng hoa của các tác phẩm văn học thiếu nhi nuớc ngoài đã khiến nhiều tác giả văn học thiếu nhi “nội” đuối sức và lúng túng trong việc tìm hướng phát triển .

Vượt qua tất cả những khó khăn, trong muời lăm hai muơi năm đổi mới vừa qua, văn học thiếu nhi đã có những tác phẩm thu hút đuợc bạn đọc, có những tác giả mới xuất hiện với những phong cách mới. Nhà văn Nguyễn Nhật Ánh với bộ sách Kính vạn hoa và hàng loạt các tác phẩm Tôi là Bêtô, Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ... đã liên tiếp tạo nên những sự kiện sách trong công chúng đồng thời cũng đuợc giới chuyên môn ghi nhận bằng các giải thuởng lớn. Tác giả Nguyễn Ngọc Thuần với Vừa nhăm mắt vừa mở cửa sổ đã đem lại cho văn học thiếu nhi Việt Nam một cách viết hoàn toàn mới, tác phẩm này cũng là một buớc tiến ra ngoài thế giới sau những dư âm của Dế mèn phiêu lưu ký của nhà văn Tô Hoài và thơ Trần Đăng Khoa.

Hàng loạt các cuộc vận động sáng tác của Nhà xuất bản Kim Đồng, Nhà xuất bản Trẻ, cùng Dự án hỗ trợ Văn học thiếu nhi Việt Nam- Đan Mạch (do Hội Nhà văn Đan Mạch và Nhà xuất bản Kim Đồng phối hợp tổ chức với sự tài trợ của chính phủ Đan Mạch) đã là nguồn khích lệ những tác giả xuất hiện. Đội ngũ tác giả viết cho trẻ em đã có những tên tuổi mới: Nguyên Huơng (Đắk Lắk), Lưu Thị Luơng, Phuơng Trinh , Nguyễn Thị Bích Nga (TP Hồ Chí Minh), Quế Huơng (Đà Nẵng)... đều là những tác giả có cả chục đầu sách và đạt những giải thưỏng cao trong nhiều cuộc thi.

Gần đây với sự nỗ lực của đội ngũ biên tập trẻ, các tác phẩm nóng hổi hơi thở cuộc sống hiện nay của các tác giả trẻ đã xuất hiện: Tôi kể em nghe chuyện Truờng Sa của Nguyễn Xuân Thuỷ, Nhật ký sẻ đồng của Phong Điệp, Tí chổi của Trang Thanh... Bên cạnh các tác giả trẻ có cả những nhà hoạt động văn hoá trẻ tuổi đi vào việc huớng dẫn trẻ em đọc sách như tiến sĩ Nguyễn Thuỵ Anh với Câu lạc bộ Đọc sách cùng con...

Chúng ta ai ai cũng có thể nhận ra rằng: Văn học thiếu nhi Việt Nam đã và đang luôn luôn đứng trước những thách thức lớn. Làm thế nào để hấp dẫn, lôi cuốn trẻ em trở về say sưa với những trang văn thấm đẫm chất Việt mang sức sống của thời hiện đại?

Ở đây một lần nữa nhận thức về ý nghĩa của văn học trẻ em được đặt ra. Xin quay lại với những sáng tác của các em hiện nay. Dẫu đời sống xã hội hiện nay có nhiều tiện nghi hiện đại hơn, dẫu trẻ em hiện nay có rất nhiều cơ hội để vượt qua “lũy tre làng”, vượt qua cả biên giới lãnh thổ của đất nước, vượt ra biển lớn, đi vòng quanh cả thế giới chăng nữa thì các em vẫn là những đứa con “máu đỏ da vàng” của dân tộc. Các em vẫn nhớ ông, nhớ bà, nhớ cha, nhớ mẹ, các em vẫn cần tình anh, tình chị, tình em… Dẫu trẻ em ngày nay có quen thuộc với bánh ga tô, kẹo socola, bánh pizza, gà rán KFC, nước cocacola… các em vẫn thèm nhất là bát cơm thơm dẻo do bàn tay người mẹ, người cha chăm sóc.Tình thương yêu, sự cảm thông chia sẻ vẫn là điều trẻ em cần nhất, phải chăng đó chính là điều mong muốn của bạn đọc với các nhà văn, các nghệ sĩ hiện nay. Sự đổi mới văn học thiếu nhi không hoàn toàn chỉ là sự đổi mới về kỹ năng, kỹ xảo, là viết hiện thực hay viết giả tưởng…Trẻ em đang cần những lời mới nhất về những điều muôn thủa.

Nhà văn Võ Quảng đã có lần nhận xét về một tác giả đại ý rằng: người ấy có văn bởi vì người ấy có tâm. Văn học trẻ em hiện nay đang rất mong mỏi các tác giả tâm huyết và chung thuỷ để làm ruờng cột cho một phong trào lớn.


Tháng 7/2011

Lê Phương Liên

(www.nhietdoi.info)